Кириллина Валентина Степановна

ИҺИНЭЭҔИТЭ.

Киирии

I чааhа

1. Саха о5отун сахалыы тыыҥҥа иитии

2. Саха о5отун сайдар са5ахтара

3. Төрүттэрбитин билии – биhиги ытык иэспит

4. Быстыбат ситим

II чааhа (практическай чааhа)

2.1    «Мин сахабын» проегынан сыллаа5ы үлэ былаана

2.2    2015-2016сс. үөрэх дьылыгар  былааннаммыт үлэ барыыта.

    Түмүк

    Туттуллубут литература

​

 

Темата: О5ону кыра сааhыттан сахалыы тыыҥҥа иитии.

Сыала:   Саха о5отугар өбүгэ үгэhин, оло5ун-дьаhа5ын, сиэрин-туомун, дьарыгын кыра сааhыттан иҥэрии.

Саба5алааhын: Оҕо кыра сааhыттан өбүгэ үгэстэригэр сүгүрүйдэҕинэ, олоҕун-дьаhаҕын биллэҕинэ, сиэрин-туомун тутустаҕына дэгиттэр сайдыа, инникилээх буолуо.

Соруктара:

1. О5ону дьиэ-кэргэҥҥэ сахалыы сиэргэ-туомҥа уонна үгэстэргэ иитиини о5о кыра эрдэ5иттэн са5алааhын.

2. Сахалыы тыыҥҥа иитиигэ ситимнээх үлэни былааннааhын, тэрийэн ыытыы.

3. Дьиэ-кэргэҥҥэ сахалыы иитиигэ интэриэс үөскэтии, ситимнээх үлэ5э кытыннарыы.

То5ооhо (актуальность): Киhи тулалыыр айыл5аны кытта толору алтыhан, сөп түбэhэн, дьүөрэлэhэн олордо5уна, омук үөскүүр. Хас биирдии омук бэйэтин уратытынан киhи айма5ы байытар. Омук сүттэ5инэ айыл5а дьадайар. Омук сүтүүтэ кини өйө-санаата, тыла-өhө, үгэстэрэ сүтэриттэн са5аланар. Онон төрүт үгэскэ эргиллии айыл5а сокуонугар сөп түбэhэн, омук уратытын харыстаан олорорго туhаайыллар. Билигин инники күөҥҥэ киhи айыл5а о5ото диэн төрүт өй-санаа, киhи бэйэтин омук быhыытынан билиниитэ тахсар. Оло5у сал5ааччы – о5о. Омук кэскилэ кини о5отун хайдах киhи гына оҥорон-иитэн таhаарарыттан тутулуктанар.

 

Киирии тыл

«Уруккуга-ааспыкка тирэ5ирбэт көлүөнэ инникитэ суох» диэн мээнэ5э эппэттэр. Ханнык ба5ар омук бэйэтэ сайдар уонна үөскээбит ураты суоллаах-иистээх.

      Биhиги өбүгэлэрбит, ытык кырдьа5астарбыт өртөн ылата олохсуйбут ытыктаhыылара, убаастабыллара, үтүө да, ыарахан да күннэригэр өйөнсүүлэрэ, аймах-билэ дьонугар, төрөөбүт алаастарыгар, айыл5аларыгар истиҥ сыhыаннара үтүө үгэс буолан дириҥ өйдөбүлү хаалларбыттара бастыҥ холобур буолуохтаах. «Сурт кэриэстээх буолан сура5ырар, өтөх төҥүргэстээх буолан өйдөнүллэр, өбүгэ ыччаттаах буолан үйэтийэр» диэн сахаларга мээнэ эппэттэр. Олох сал5анан бара турарын тухары төрөппүттэрбитин утумнааhын бара туруо5а. Үтүө үгэс быhыытынан төрүттэрбитин умнубакка, үөрэтэн кинилэр үтүө майгыларын, мындыр дьо5урдарын кэлэр көлүөнэ ыччакка иҥэрэн, сайыннаран иhэрбит билиҥҥи а5а көлүөнэ үүнэр ыччаппытыгар ытык иэспит буолар.

      Ѳбүгэлэрбит ханнык үтүө өрүттэрдээх этилэр:

1. Саха – элэккэй. Киhиэхэ сиэрдээх сыhыан, намыын, намылхай саҥа, көмөлөhө сатааhын, элэккэй буолуу бэлиэтэ.

2. Саха – көнө, судургу майгылаах, кэнэн. Ол аата ону-маны итэ5эйэр, ыараабакка-чэпчээбэккэ ылынар, киитэрэйдээбэт.

3. Дьоҥҥо үтүөнү ба5арар, киhи туhунан куhа5аны саҥарбат. Тыл – ох, о5ону быhа этии, кэ5иннэрии диэн өйдөбүлү о5о5о кыра эрдэ5иттэн иитиэхтээх.

4. Саха – сайа5ас, ыалдьытымсах. Ыалдьыьы саха киhитэ үөрэ-көтө көрсөр, чэй өрөн, күөс күөстээн, аhатан-сиэтэн, маанылаан, тото-хана кэпсэтэн-ипсэтэн, үөрэн-көтөн о5олоругар ыалдьытымсах үгэhин иҥэрэр.

5. Саха киhитин биир үтүө үгэhэ – аhыныгас быhыы. Аччыктаабыты, тоҥмуту, ыалдьыбыты, ордук тулаайах киини аhынан-хараhыйан баарынан-суо5унан көмөлөhөргө кыhанар.

6. Аньыыр5ааhын – бу о5ону араҥаччылыыр, үтүө5э үөрэтэр үгэс буолар.Аньыыны оҥоруу – сэттээх-сэмэлээх.

7. Уруур5аhыы – саха дьонун биир дьоhун үгэстэрэ. Урууларын, аймахтарын ааттарынан буолбакка: эдьиий, убаай, саҥаас, таай, уо.д.а ыҥыртараллара. Кырдьа5аска ордук ытыктабыллаах сыhыан ирдэнэрэ, дьиэ иhигэр кини үрдүктүк туттуллара, кини дьаhалын бары истэллэрэ. О5ону бэйэтиттэн улахан дьону, убайы, эдьиийи өрө көрбөт гына иитэллэрэ.

Саха о5отун сахалыы тыыҥҥа иитии

      Нуучча омук улуу педагога К.Д.Ушинскай: «Хайа ба5арар киhи төрөөбүт-үөскээбит, силис тардыбыт сирэ, иитиллибит айыл5ата, дьоно-сэргэтэ, тус бэйэтин өйө-санаата, быhыыта-майгыта сайдарыгар быhаарар күүстээхтэр. Киhи бэйэтин норуотун культуратыгар, тылыгар, историятыгар, үгэстэригэр утумнаахтык иитиллиэхтээх» - диэн бигэргэтэр.

      Оннук, киhи бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх омук аатын сүгэр, омук сэбэрэтин көрдөрөр. К.Д.Ушинскай ханнык ба5арар киhини төрөөбүт-үөскээбит айыл5ата, норуота иитэллэр диэн туран, «норуот иитэр үгэстэрэ», «норуот педагогиката» диэн өйдөбүллэри аан бастаан төрүттээбитэ. А.С. Макаренко ыччаты норуот тыыныгар иитиигэ, өйүгэр-санаатыгар, үлэтигэр, үгэстэригэр сыhыаран иитиигэ, сайыннарыыга, Ийэ дойдуга тапталы иҥэриигэ, коллектив уонна общественность интэриэhин инники тутууга, а5а көлүөнэни убаастааhъҥҥа, үрдүккэ-кэрэ5э тардыhыыга иитиигэ оло5ун анаабыта.

      А.С. Макаренко, В.А.Сухомлинскай идеяларын өр сылларга дьаныардаахтык үөрэтэн, о5ону сахалыы иитиигэ элбэх педагогическай көрүүлэрин олоххо киллэрбит киhинэн К.С. Чиряев буолар. Кини норуот педагогикатыгар оло5урбут «Саха норуотун педагогиката», «Дьиэ-кэргэн педагогиката», «Олох педагогиката» диэн өйдөбүллэри киллэрбитэ.

      «Норуот педагогиката» диэн бу норуот үйэлэр тухары муспут оло5ун, үүнэр ыччатын иитиигэ опыта, суруллубатах сокуона, быраабылата, көрдөбүлэ буолар.Үгүс түгэннэр науканан дакаастамматах эрээри, олоххо олус туhалаах буолаллар.

       Үгүс үөрэхтээхтэр о5о күн сирин көрөөт да иитиллэн-сайдан барар дииллэр. Ол аата ийэ барахсан 9 ыйы быhа сүрэ5ин анныгар илдьэ сылдьан, эмиийин үүтүнэн эмсэхтээн, бүөбэйдээн, о5отун сүhүө5эр туруоран, дьон, общество кэккэтигэр киллэрэр. Онон хас биирдиибит бастакы педагогпутунан ийэбит буолар, ол да иhин сахалар бастакы президеммыт М.Е.Николаев «ийэни таҥара оҥостуохха» диэбитэ. Ийэ5э таптал сиэр-майгы төрүөтэ, сиэркилэтэ, киhиэхэ төрүө5үттэн өлүөр диэри ийэ кутун ситимэ. Дьиэ кэргэҥҥэ ийэ, а5а иитиитэ тэҥҥэ тутуллуохтаах. Саха ыалыгар саамай күүстээх иитэр ньыманан ийэлээх а5а бэйэ-бэйэлэригэр, онтон сиэттэрэн о5олоругар амарах сыhыаннара буолар.Маннык бэйэ-бэйэ5э уйа5ас-эйэ5эс, эрэнсиилээх, итэ5эйсиилээх, убаастабыллаах сыhыаҥҥа бүөбэйдэнэн улааппыт о5о хаhан да куhа5ан майгылаах буола улааппат. Саха о5ото биир иитиллэр сүрүн уратытынан көрөн-истэн, үтүктэн иитиллиитэ буолар, ол бэйэ холобурунан иитии буолар. Соро5ор кырдьа5ас төрөппүттэртэн: «О5олоргут наhаа көнөлөр, сэмэйдэр. Ону эhиги хайдах ииппиккитиний?» – диэтэххэ, этэллэр: «Үөрэ5э суох дьон тугу иитиэхпитий, бэйэлэрэ итинник буолбуттар», ол кинилэр бюэйэлэрин холобурдарынан ииппиттэрин, о5олорун харыстаан, бэйэлэрэ да улаханнык эппэттэриттэн тахсар. Оччо5о төрөппүт ордук дьоҥҥо сыhыанынан, бэйэтин майгытынан, үлэтинэн, сатабылынан барытынан о5о5о холобур буолуохтаах. Бу туhунан А.С.Макаренко этэн турар: «Эн о5о5ун бааргар этэн-саҥаран эрэ иитэр буолбатаххын, эн суоххар кытта иитэ5ин.» Бу этиигэ холобурунан иитии олус күүстээ5э көстөр, төрөппүт бэйэтэ да билбэтинэн о5отун иитэ сылдьар. Кини хайа ба5ар дьайыыта, үчүгэй, куhа5ан да буоллун, барыта иитэр суолталаах. Оттон о5о төрөппүт үчүгэй өрүттэрин көрөн, онно үөрэниэхтээх. Сорох өрүт утумнуур, итэ5эс өрүтү таска мээнэ көстүбэт гына симэлитэ сатыахтаахпыт.

      Саха киhитигэр саха итэ5элэ олус күүстээх иитэр ньыманан буолар, саха оло5о уоттан са5ылларын быhыытынан, уот иччитин ытыктыырга, киниэхэ итэ5эл кыра эрдэ5иттэн иитиллиэхтээх. «Уотунан оонньоомо, уокка силлээмэ, уоту аhата сырыт, аал уоккун умулларыма» диэн иитэллэр эбит өбүгэлэрбит. Ону тэҥэ айыл5а, сир, эбэ иччилэригэр сүгүрүйүү билиҥҥэ диэри дириҥ ис хоhоонноох.

      Сахалар тылга итэ5элбит олус күүстээх. Мээнэ5э эппэттэр: «Тыл – ох», «Тыл сэттээх-сэмэлээх, улаханнык саҥарыма, этинимэ» диэн. Итэ5элгэ ийэ тылбыт иччилээ5э, күүстээ5э, дириҥ өйдөбүллээ5э сөҥөн саhан сылдьар. Тыл күүhүн суолталаабат, аанньа ахтыбат буолууттан сахалыы санааhын, сахалыы толкуй сүтэр, буомурар, устунан киhи отуора алдьанар. Туга да табыллыбат. Тыл итэ5элигэр иитии киhи аньыыны, куhа5аны оҥорорун кыччатар. О5ону итэ5элгэ иитии сиэр-майгы өттүнэн иитиллиини кытта ыкса сибээстээх.

      Саха киhитэ сиэри-туому, үгэстэри тутуhар, убаастыыр буолла5ына, кини кута-сүрэ, ол аата тулалыыр эйгэтэ (аурата) чөл, чиргэл (доруобай) буолар. Оттон төттөрүтүн тутуспат, аанньа ахтыбат киhиэхэ таhыттан сибиэн киирэр, кыыла турар, дьай (ыарыы, дьаҥ) сыстар, бу киhи өллө5үнэ үөр буолар дииллэр. Бу итэ5эл сокуонун о5о5о кыра, итэ5эйимтиэ эрдэ5иттэн иитэр көдьүүстээх.

      Киhи аймах, чуолаан саха киhитэ, үйэтин тухары үлэни таҥара оҥостон, сырдыгы-хараҥны ыпсаран, сүөhүнү, сылгыны иитэн, аhын-үөлүн, таҥаhын-сабын, иhитин-хомуоhун, үлэтин тэрилин бэйэтэ илиитинэн оҥостон олорбута. Кыhыны быhа тыыннаах буолар туhугар өрө мөхсөн, сайыны быhа кыhыҥҥа бэлэмнэнэн, оттоон-мастаан, үлэттэн соло буолбат саха киhитэ күүстээх-уохтаах, сүрэхтээх, өйөнсөр-өйөhөр, көмөлөсүhэр үтүө үгэстээх, көнө сүрүннээх буолара айыл5аттан бэриллибит биир сүрүн уратыта буолар. Үлэhит буолуу, үлэ5э таптал, үлэнэн үлүhүйүү, үлэни сиэр-майгы сэбэрэтэ оҥостуу о5о5о дьиэ кэргэҥҥэ ийэ-а5а такайыытынан, кинилэр холобурдарынан иитиллэр. Ийэ-а5а о5ону батыhыннара сылдьан олох кыратыттан үлэни таҥара оҥосторугар иитэллэр. Үлэни таҥара оҥостубатах о5о туохха да дьо5ура суох, сүрэ5э суох, бэлэмҥэ эрэ ба5арар, ыhылла5ас, олоххо бэлэмэ суох буола иитиллэр.

      «Саха о5ото – айыл5а о5ото» диэн мээнэ5э эппэттэр. Саха киhитэ былыр былыр-былыргыттан айыл5а5а тыыннаах хаалар туhугар айыл5аны кытта быстыспат ситимнээх. Ол ситим таайыллыбатах таабырын буолан олус дьикти уонна күүhэ сө5үмэр. Айыл5а киhини аhатар-таҥыннарар эрэ буолбатах, кини тыынныыр, кистэлэҥ күүстэринэн ситимниир. Айыл5аны харыстаабат, аанньа ахтыбатбуоллахха, айыл5а кыыhырар, иэстэhэр.

 

 

Саха о5отун сайдар са5ахтара

      Саха о5ото сайдар саамай биир сүрүн тосхоло – уус-уран искусство уонна араас оҥоhуктары оҥоруу буолар. Манна саамай сүрүн миэстэни киhи илиитэ-тарбахтара ылаллар. Киhи тарбахтарын төбөлөрүгэр, сүрэхтэригэр мэйиини кытта ыкса ситимнээх точкалар бааллар. Бу точкалары таарыйан, киhи мэйиититигэр туhааннаах учаастактарын уhугуннаран сайыннарар. Ити биирэ, иккиhинэн, киhи илиитинэн тугу эмэ оҥорорго үөрэнэр да, мэйиитигэр тустаах учаастак үлэлиир, ол эбэтэр, киhи илиитинэн оҥорор дьо5ура, мэйиитэ, онтон сиэттэрэн толкуйдуур мындыр буолар дьо5ура сайдар. Саха киhитэ былыр-былыргыттан тугун барытын бэйэтэ оҥостон кэлбитэ. Ол аата үйэттэн үйэ5э, көлүөнэттэн көлүөнэ5э саха киhитин мэйиитин, өй өттүнэн сайдыыта бэриллэн бачча5а кэллэ5э. Ѳбүгэлэрбит бу сүдү нэhилиэстибэлэрин буомурпакка сайыннарарбыт, саха норуотун сайдыытыгар сүрүн уклаат буолуо этэ. То5о буомурдубакка? Билигин куhа5ан дьаллык олус элбээтэ. Олор киhи ньиэрбэтин клеткаларын эмсэ5элэтэннэр киhини өй-ньиэрбэ өттүнэн мөлтөтөллөр, инники кэскилин сарбыйаллар. Манна охтумуохха, бэринимиэххэ наада! О5о олох кыра эрдэ5иттэн пластилинынан араас оҥоhуктары оҥоро, уруучуканы, харандааhы тутта, араас конструктордарынан туhана үөрэнэрин таhынан, саха оонньуурдарынна дьарыктанара наада. Ол хабылык, хаамыска, дугда, тырыыҥка, күүгүнэй. Бу оонньуурдарынан оонньуурун о5о хас биирдии тарбахтарын, ытыhын хамсаныылара, таарыйыылара мэйии 70% үлэлэтэллэр эбит. Бу ньыма илиини эрэ имигэс оҥорбот, саамай сүрүнэ – мэйиини сайыннарар. Маны таhынан искусство араас көрүҥүн баhылаан, о5о талаана арыллар, айар дьо5ура сайдар, кэрэни кэрэхсиир уйан дууhалаах айылгы киhи буола иитиллэр.

      Саха о5отун литература тылынан, фольклорунан, саха омук культуратынан сайыннарыы улахан са5ахтары арыйар. Саха народнай суруйааччыта Иван Гоголев: «Тыл диэн норуот бастыҥ баайа, киэн туттуута,үрүҥ тыына. Төрөөбүт тылы ахсарбат буолуу – бу төрөөбүт норуоту ахсарбат буолуу» – диэн суруйбута.

      Тыл – норуот кэс тыла, аман өһө, алгыһа, кэриэhэ, улахан иитэр-сайыннарар суолталаах. О5о кыра эрдэ5иттэн саха остуоруйаларын истэн, ис хоhоонун өйдөөтө5үнэ сахалыы саҥарар тыла элбиэ, байыа, олох ханнык да ыарахаттарыттан суол булан тахса үөрэниэ.

      Ийэ-а5а, иитээччи о5о ис кыа5ын тылынан уhугуннарыылара улахан суолталаах уонна о5о5о эркээйи буолуон сөп. Саха о5ото сайдарыгар фольклор көрүҥнэрин туһанара наадалаах:

• Чабыр5ах тылы-өhү сытыылыыр, куолаhы эрчийэр, саҥарарга үөрэтэр.

• Таабырын өйүн сытыылыыр, толкуйдуурга, булугас өйгө үөрэтэр.

• Ѳс хоhооно сиэри-майгыны чочуйар, ырыҥалаан толкуйдууру сайыннарар.

•  Тойук, оhуохай куолаhы, тута айар дьо5уру, тыл баайын сайыннарар.

• Алгыс үтүө санааны, дьоҥҥо үтүөнү ба5арыыны иитэр.

      Саха о5отун мындыр өйүн наука төрүттэригэр сыhыаран сайыннарыы, билиитин хаҥатыы билиҥҥи олоххо улахан миэстэни ылар. Математическай наука доктора, саха о5отун сахалыы иитиини уонна сайыннарыыны пропагандалааччы, Республиканскай лицей директора Иван Иванович Шамаев этэринэн саха о5ото сахалыы тылынан үөрэниэхтээх. Кини сахалыы саҥаран сахалыы үөрэнэр саха о5олорун кытта нууччалыы нууччалыы саҥаран нууччалыы үөрэнэр саха о5олорун тэҥнээн, чинчийэн баран: «Сахалыы үөрэнэр саха о5ото быдан сайдыылаах, иитиллиилээх, норуотун үрдүктүк тутар, бэйэтигэр эрэллээх, сайдар кэскилэ муҥура суох» –  диэн этэр. Ол иhин кини ирдиир саха о5ото төрөөбүт тылын билэрин, сиэрин-туомун тутуhарын, сахалыы тыыҥҥа иитиллэрин, оччо5о саха о5ото сайдыылаах омуктары кытта тэҥҥэ хардыылыа, бэйэтин сахатын норуотун үрдүкү кэрдиискэ таhаарыа диир.

      О5о эт-хаан өттүнэн сайдыыта хайаан да наадалаах. Доруобай эккэ-хааҥҥа доруобай кут-сүр иҥэриллэр. Манна эмиэ саха национальнай оонньуулара, спорт араас көрүҥнэрэ о5ону сайыннараллар. Ол курдук тутум маска эргийии, сытар ына5ы туруоруу, ойбонтон уулааhын, кырынаастаhыы уо.да а. Бу оонньуулар о5о бары былчыҥнарын сайыннараллар. О5о улаатан истэ5ин аайы илии-атах оонньууларыгар үөрэтэр, дьарыктыыр наада: тустуу, хапса5ай, мас тардыhыыта, кылыы, ыстаҥа, куобах.

      Бу барыта саха норуота былыр-былыргыттан о5ону өй-санаа, эт-хаан өттүнэн сайыннарыыга, сиэр-майгы өттүнэн иитиигэ туттан кэлбит өркөн өйүн сүмэтэ буолар.

      Саха норуотун педагогикатын иитэр ньымаларын тиhигэ:

1. Такайыы, быстах дьайыылар.

2. Тылынан ылыннарыы, тылга киллэрии, сэмэлээhин, сэҥээрии.

3. Бэйэ холобурунан иитии, үтүгүннэрии, көҥүллээhин, ирдээhин.

4. Дьарыгырдыы, уhуйуу, эрчийии, күрэстэhиннэрии, тэптэрэн биэрии, кө5үлээhин

5. Ал5аhы, буруйу билинии, ыраастааhын, өйү тобулуу, хара5ы аhыы, быhаарыы.

6. Харыстааhын, арчылааhын.

7. Хатарыы.

8. Бэлэскэ силлээhин, талааны утумнааhын.

9. Сүрү иитии, күрүөлээhин.

      Сахалыы иитиилээх, сахалыы сайдыылаах киhи бары өттүнэн сайдыыта, билиитэ-көрүүтэ муҥура суох, бэйэтин духовнай баайын баhылаабыт, кини оло5ун таhымын үрдэтэр үрдүк аналлаах киhи буолуо этэ.

 

​

Быстыбат ситим

Үрдүк Айыылар орто туруу Дьа5ыл Дойду оргуйар оло5ун салайар, дьаhайар, сүрүннүүр сүдү үлэлэригэр көмө-ньыма, тирэх оҥостоору, иэгэйэр икки атахтаах бииhигэр бу орто Дойду оло5ун үүннээтин-тэhииннээтин, олох кэhиллибэт Тиhигин кэтээтин-манаатын, биhиги диэтэх дьон ытык Ыйаахпытын энчирэппэккэ толордун диэн этэн-тыынан туран, Ийэ Кут, Ийэ Ѳй, Ийэ Тыл диэн үс улуу а5ас-балыс Быстыбат Ситими түhэрэн иҥэрбиттэр үһү. Дьэ оччоттон бачча5а дылы бу Быстыбат Ситим көстүбэт күлүмэх күүһэ киhи барахсаны уйул5атын уhугуннаран, айылгытын аhан, сүрүн сүүдүтэн, удьуор-хаанын эргитэн этэҥҥэ а5алла.

      Онон Олох олоро кэлбит о5о киhи Ийэ Кутун, Ийэ Ѳйүн, Ийэ Тылын быстыбат ситимнэрэ кэhиллибэккэ, этэҥҥэ улаатан истэ5ин аайы, кини ис Көҥүлэ күөмчүлэммэккэ, харгыстаммакка, айыл5ата этэринэн көҥүллүк үүнэр-сайдар. Дьэ оччо5о эрэ эдэр киhи Айылгыта аhыллар, Уйул5ата уhуктар, Ѳркөн өйө Ийэ өйүттэн ситимэ түргэнник ситэр, бө5өргүүр. Оннук сайдан иhэр о5о бэйэтин сатаан салайынар, көрүнэр, мин диэн өйдөбүлэ күүстээх буолар. Удьуор төрдүн тардыыта кэхтибэккэ, кэhиллибэккэ Үс куттара тэҥҥэ сайдар, Сүрэ сүнньүн булар. О5о киhи оло5ун суола са5аланыа5ыттан айыл5ата кэhиллибэккэ, этэҥҥэ баран истэ5инэ, өйө-санаата, тыла-өрө санаа хоту сайдыа, үөрэ5и-билиини, саҥаны-сонуну, кэрэни-дьиктини бэрт кэбэ5эстик ылынымтыа буолуо, өйүгэр тутар дьо5ура уhулуччу сайдыа, сүрэхтээх-бэлэстээх, дьулуурдаах, майгылаах бастыҥа, санаалаах сайдама буола улаатыа, удьуорун бэрсиитэ сал5аныа: бары дьо5ура тобуллуо, сатабыла сайдыа, талаана аhыллыа, санаа хоту.

      Бу үс Улуу ийэлэр хас эмэ уонунан тыыhынча сыллар усталаах-туораларыгар удьуортан удьуорга бэриллэн, сырыы аайы тубустар тупсан, бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар ситимнэрэ бө5өргөөтөр бө5өргөөн, чочуллан а5ай бу биhиэхэ тиксибит. Быстыбат Ситим буолла5а. Ити Үлүгэрдээх Үрдүк Айыыларбыт үгүөрү со5устук хада5алаабыт сүдү күүстэрин баара эрэ а5ыйах сыл-хонук иhигэр атын Ийэ тылларынан солбуйан, симэн улаханнык айгыратар, аhаа5ырдар, бытаардар суолга турунан эрэбит. Ѳтөр кэминэн саппахтаах санаалаах урааҥхай о5отун о5ото буолан хаалбатарбыт ханнык…

      Онон сир Ийэ үрдүгэр олохтоох хайа ба5арар омук тус бэйэтин эрэ  Ийэ Ѳйө, Ийэ Тыла кини өйүн-санаатын үлэтин, хаанын-сиинин эргиирин, имин-ибирдэрин, иҥиир-ситиитин силгэтин, утаhыннарын, ханнык ба5арар хамсаныыларын муҥутуу түргэтэтэр, күүhүрдэр кыахтаах диэтибит.

      «Дьэ, ити илистибэт иҥиирдээх, сындалыйбат сындааhыннаах, тобулла5ас толкуйдаах чулуу дьоммут барахсаттар ханнык бэйэлээх сиргэ-уокка төрөөн-үөскээн, хайа дойду симэhининэн эмсэхтэнэн бачча буоллулар?»

      Бары киэҥ нэлэмэн Саха сирин араас муннуктарыгар-ханныктарыгар бүгэн үөскээбит дьон. Чэ былыргы өттүгэр ба5ар буоллун да5аны: саха хааннаах баhыйар үгүс өттө тыа сиригэр олохсуйан олорбутун аахсыахха сөп. Аны билиҥҥи олоххо кэллэххэ куорат да сахата, тыа да сахата ахсаан өттүнэн тэҥнэhэн эрэр кэмнэригэр.

 

Төрүттэрбитин билии – биhиги ытык иэспит

 «Бэ5эhээҥҥи күн баар буолан, бүгүҥҥү күн

үөскээбитэ чахчы, бүгүҥҥү күн баар  буолан,

сарсыҥҥы күн үүнүө5э.

Бу үс ситими: ааспыты, бүгүҥҥүнү, кэлэри

хайа да киhи араарбакка, биир ситимнээн

өйдүөхтээх»

Суорун Омоллон

      Биhиги өбүгэлэрбит, биллэр ытык кырдьа5астарбыт өртөн ыла олохсуйбут ытыктаhыылара убаастабыллара, үтүө да, ыарахан да күннэригэр өйөнсүүлэрэ, аймах-билэ дьонугар, төрөөбүт алаастарыгар, айыл5аларыгар истиҥ сыhыаннара үтүө үгэс буолан дириҥ өйдөбүлү хаалларбыттара бастыҥ холобур буолуохтаах.

      Ол иhин биhиги ытык-мааны дьоммутугар сүҥкэн махталбытын биллэрэммит кинилэр тустарынан эдэр көлүөнэ ыччаппытыгар көлүөнэттэн көлүөнэ5э кэпсээн оҥостон хаалларан иhиэхтээхпит. Бу биhиги о5олорбутугар ытык иэспит буолар. «Сурт кэриэстээх буолан сура5ырар, өтөх төҥүргэстээх буолан өйдөнүллэр, өбүгэ ыччаттаах буолан үйэтийэр диэн сахалар мээнэ5э эппэттэр.

      Төрдү-ууhу үөрэтии туохха наадалаа5ый? Олох сал5анан баран иhэрин тухары төрөппүттэрбитин утумнааhын сал5анан бара туруо5а. Үтүө үгэс быhыытынан өбүгэлэрбитин, чугас дьоннорбутун умнубакка, ыччат дьоннорбут иллээх-эйэлээх буолан хаhан да, ханна да сырыттахтарына төрөөбүт төрүт буордарын, кини айыл5атын, өтөхтөрүн, дьонун-сэргэтин үйэттэн үйэ5э үрдүктүк тутан, эргиллэн кэлэн, ааттарын ааттатар, кинилэри салгыыр ытык иэстээхтэрин өйдөтүү – бу бастакы суолтата «хаан аймаххын тугунан да сууйан кэбиспэккин, быhа5ынан да кыhыйбаккын» диир норуот муудараhа.

      Эн өбүгэ5иттэн бэриллибит бэлиэҥ утумнаан иhэр, онтон эн туораабаккын, ханна да саспаккын. Ол иhин хас биирдии киhи төрүттэрэ кимнээхтэрин билэрэ наадалаа5ын таhынан, өссө кинилэр айыл5аттан бэриллибит туох дьо5урдаахтарын, талааннаахтарын билиэхтээх. Эйиэхэ өбүгэлэргиттэн, ол эбэтэр айыл5аттан утумнуур дьо5урдар, бэлиэлэр эрэ сайдаллар. Ону да дьо5ургунан дьарыктаннаххына эрэ талааныҥ арыллан тахсар. Кыра эрдэ5иттэн сайыннарбатахха талаана арыллыбакка хаалыан сөп. Эбэтэр киhи өбүгэлэриттэн бэриллибит дьо5урун, талаанын билбэккэ, биллэрбэккэ хаалыан сөп. Эбэтэр хантан эмит биллэ5инэ, эбэтэр туохтан эмэ арыллан кэллэ5инэ, онноо5ор сааhыран баран сайыннарыан сөп. «Сааhыран баран кылыыhыт буолбут үһү» диэбиккэ дылы дьон сааhыран уус, иистэнньэҥ, ырыаhыт, суруйааччы, отоhут уо.д.а. дьо5урдарын сайыннарбыттарын көрө-истэ сылдьабыт.

      Дьо5ур баарын хайдах билиэххэ сөбүй?

1. Холонон көрүү.

2. Киhи ис саҥатын сайдыыта. Ол аата искэр саҥаран толкуйдааhын, санааhын, ырыҥалаан анааран көрүү эбэтэр искэр бэйэҥ бэйэ5ин кытта кэпсэтииҥ ааттанар. Киhи ис саҥата сайынна5ына, тас саҥата сайдар. Ол аата таска сатаан сааhылаан саҥарар дьо5ур ааттанар. Билиҥҥи көлүөнэ ис саҥата сайдыбакка, тас саҥта сайдыбата тылын саппааа а5ыйах дэнэр.

3. Ис саҥа сайдыытыттан ис энергия сайдыыта тутулуктаах. Ис саҥата сайдыбыт киhитгэр ис энергия сайдар. Маннык киhи дьулуурдаах, хайаан да оҥоруохтаахпын, кыайыахтаахпын диэтэ5инэ оҥорбото5ун оҥорор, кыайбата5ын кыайар, сатаабата5ын сатыыр дьулуурдаах, күүстээх санаалаах буолар. Маннык ис саҥата уонна ис энергията сайдыбыт киhи ис иhиттэн ба5аран туран дьарыктанна5ына талаана арыллан кэлиэн сөп.

4. Арыйтарыы, уhугуннарыы. О5о сайдыыта айыл5аттан бэриллибит суолунан барбата5ына отуора алдьанар эбит. Маннык о5о сөптөөх үөрэ5эр үөрэммэт, туга да табыллыбат, оло5о утары турууга кубулуйар, о.э. тугу да сөбүлээбэт, дьоҥҥо үксүлэригэр утары турар, устунан оло5о табыллыбат. Онон өбүгэ үгэhин суолун-ииhин үөрэтии, ыччакка иҥэрии олус улахан суолталаах. О5о айма5ымсах буолуута кини оло5ор улахан суолталаах. Айма5ымса5а суох, төрүттэрин аанньа ахтыбат киhи со5отохсуйар, ыарахан кэмигэр көмө-тирэх буолар дьоно суох буолан эрэйдэнэр. Бу туhунан саха биллиилээх суруйааччыта Семён Данилов ох тылларын өйдүөххэ сөп: «Ааспыты аанньа ахтыбат киhи, силиhэ быстыбыт үүнээйи тэҥэ».

 

«Мин сахабын»

Алтынньы

1. Чабыр5ах үөрэтии

2. Сахалыы иhити-хомуоhу билсиhии

3.  

Сэтинньи

1. Норуот ырыата «Сарсыарда саhар5а»

2. Саха остуол оонньуулара: күүгүнэй, дугда, хабылык

3.  

Ахсынньы

1. Ба5алаах о5олору хомуска үөрэтии

2. Норуот ырыата «Саадьа5ай о5ус»

3. Остуоруйа туруоруу

4.  

Тохсунньу

1. Илии-атах оонньуулара

2. Олоҥхону билиhиннэрии, истии

3.  

Олунньу

1. Фольклорнай бөлөх тэрийии

2. Оhуохай үөрэтии (Елизавета Моисеевна, Туяра Афанасьевна)

3.  

Кулун тутар

1. «Дьөһөгөй – саха айыыта» аралдьытыы

2. Остуоруйа туруоруу

3.  

Муус устар

1. Норуот ырыата «Сайын»

2. «Үрүҥ астар»

3.  

Ыам ыйа

1. Ыhыах

2. Быыппастар былчыҥнаахтар тустарынан билиhиннэрии 

 

«Мин сахабын» проегынан сыллаа5ы үлэ былаана

 

 

                                                            

 

2015-2016 үөрэх дьылыгар  былааннаммыт үлэ барыыта

 

      Алтынньы ыйтан са5алаан ахсаан чабыр5а5ы үөрэтэн са5алаабыппыт. Сахалыы иhит-хомуос туhунан билсибиппит. Детсад музейын саха бала5аныгар экскурсиялаан, былыргы саха оло5ун-дьаһа5ын билиhиннэрбиппит.

      Сэтинньи ый – Байанай ыйа буоларынан «Байанайдаах булчуттар» диэн фотовыставка оҥорбуппут. 10 о5о араас хаартыскалары а5алан о5олорго көрдөрбүттэрэ. Саха оонньууларыттан дугда, күүгүнэй, күөрчэх быраабылаларын үөрэтэн оонньообуппут.

      «Э5эрдэ ырыата» норуот ырыатын тылын үөрэтэн са5алаабыппыт. Ойбонтон уулааhын, ат сүүрдүүтэ хамсаныылаах оонньуулары киллэрэн оонньоппуппут. «Сахам сирин бараммат баайа» проегы са5алаабыппыт.

      Ахсынньыга проегы көмүскээhин буолбута. Остуоруйа ыйынан сибээстээн «Мин таптыыр остуоруйам» о5о ба5атынан остуоруйалаhыы буолбута. Таабырыннары, ө хоhоонорун, билгэлэри үөрэтэн са5алаабыппыт.

      «Таптыыр бырааhынньыгым – Саҥа дьыл» диэн саҥа дьыллаа5ы открыткалар, хаартыскалар выставкаларын мини-музей тэрийэн туруорбуппут.

      Тохсунньуга «Эр модун» олоҥхону билиhиннэрбиппит, олоҥхо туhунан кэпсэтиспиппит. Сахалыы остуол оонньууларын хабылыгы, хаамысканы, дуобаты киллэрбиппит. Хамсаныылаах оонньууларга «харах симсии», «былаат охсуу», мас тардыhыы, «чөҥөчөк охторуу», куобах, кылыы киллэрбиппит.

      «Саадьа5ай о5ус» норуот ырыатын үөрэтэн са5алаабыппыт.

      Олунньуга сахалыы шумовой инструменнары туhанан норуот ырыаларын ыллаабыппыт. Хомус, күпсүүр инструменнары билиhиннэрдибит. Тииhээн эрэр буоланнар хомуhу тардарга үөрэппэтибит, хомус тыаhын тыыннаахтыы уонна записька иhитиннэрэн билиhиннэрдибит. Уолаттарга «Оотой-Боотур» конкурс ыыттыбыт.

      Кулун тутарга кыргыттарга, ийэлэргэ күрэх ыытылынна. Ѳс хоhооннорун билиигэ эмиэ күрэх ыытылынна, онно саамай элбэх (15) өс хоhооннорун П.Вася, С.Эльдар, Н.Эрсан билэннэр кыайыылаахтарынан та5ыстылар.

      Муус устарга сахалыы хамсаныылаах оонньуулары салгыы билиhиннэрии барда. «Сайын» норуот ырыатын үөрэтэн са5алаатыбыт. Үрүҥ астар араастарын билиhиннэриэхтээхпит.

   Ыам ыйыгар «Мин киэн туттар киhим» – эhээлэрин, эбээлэрин тустарынан сырдатар буклеттары оҥорторуохпут.

 

 

Түмүк

      О5онуөбүгэлэрбит үйэлэрин тухары чочуллубут, сиппит-хоппут үөрэтиилэринэн кыра эрдэхтэриттэн ситимнээхтик сааhылаан үөрэтиэххэ.О5ону иитэр төрүт үгэс ситимэ тиллэр, олохсуйар, салгыы сайдар төрүтэ маннык саба5аланар:

- О5ону төрүө5үттэн төрөөбүт тылынан иитэн-үөрэтэн, удьуор тыынын иҥэрии;

- Норуот педагогикатын билиинэн эрэ муҥурдаммакка, ыал күннэ5и оло5ор утумнаахтык туhаныы;

- О5о тэрилтэлэрэ тэрийэр төрүт үгэскэ оло5урбут үөрэх таhынан туhалаах дьарыгар ыал ба5а өттүнэн кыттыhан күүс-көмө буолуута;

- Дьиэ кэргэн, түөлбэ, о5о тэрилтэтин оло5ун-дьаhа5ын хаамыытын төрүт үгэс сыллаа5ы эргииригэр дьүөрэлээн сайыннарыы;

      Дьиэ кэргэҥҥэ о5ону иитии:

- О5ону төрөөбүт тылынан иитии-үөрэтии, ийэ тыл удьуор тыынын төрдүн тутарын, ийэ тыл ийэ өй күлүүһүн тыла буоларын өйдөөhүн;

- О5о дьиэ кэргэн күннээ5и оло5ор, үлэтигэр, кыhал5атыгар кыра эрдэ5иттэн кыттыhар үгэhин олохсутуу, тутуhуу;

- Сахалыы оонньуу арааhын дьиэ5э-уокка сылы быhа утумнаахтык туhаныы;

- Уол, кыыс о5о5о сааhынан көрөн өйүгэр-санаатыгар сахалыы тосхолу оҥоруу, туску, алгыс иҥэрии, о5о бэйэтин сахабын диэн санаатыгар то5оос үөскүүр;

- О5ону кыратыттан төрөөбүт айыл5атын аhынан аhатыы, ийэ-а5а, эhээ-эбээ ыксатыгар иитии;

-орто бөлөххө былааннаммыт үлэбин тумэн “Ийэ тыл илгэтэ”диэн программа оҥостуннум салҕыы улахан бөлөххө онорор былааннаахпын.

 

 

 

 

 

Туттуллубут литература

 

 

1. Г.С.Попова – Санаайа  «Ис хоhоон»                  Дь, «Бичик», 2004 с.

2. Г.С.Попова – Санаайа  «Киhитийии сэhэнэ»     Дь, «Бичик», 2006 с.

3. М.И.Ноговицына  «Үтүө киhи үс тулхадыйбат тулааhыннаах»

Дь, «Бичик», 2011 с.

1. Мандар Уус  «Ойуу тыла – Айыы тыла»           Дь, «Бичик», 2004 с.

2. Л.А.Федорова – Са5аана «Саха итэ5эллэрин кылгас өйдөбүллэрэ»

Дь, «Бичик», 2010 с.

1. Т.Михайлова «Билиҥҥи олоххо сахалыы иитии ньымалара»

«Кистэлэҥ күүс» №7 2011с.

1. Т.И.Петрова  «Сахам тыла барахсан»                Дь, «Бичик», 2006 с.

2. Н.И.Протопопова  «Эдьиий Дора»                     Дь, «Бичик», 2011 с.

3. В.Кондаков  «Аар айыы итэ5элэ»                       Дь, «Бичик», 2001 с.

4.  В.Е.Степанова  «Саха үөрэ5э оскуола5а»         Дь, «Бичик», 2012 с.

5. А.С.Федоров  «Ѳбүгэ сиэрэ-туома»                   Дь, «Бичик», 2011 с.

6. Г.С.Попова – Санаайа  «Айылгы»                      Дь, «Бичик», 2009 с.